Paweł Molewski
Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Toruń, którego historia sięga XIII wieku, położony jest w północno-środkowej Polsce w Kotlinie Toruńskiej, stanowiącej część pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej ukształtowanej w czasie zlodowacenia Wisły. Kotlinę zajmuje system teras pradolinnych i rzecznych oraz równina zalewowa Wisły. Powierzchnię teras urozmaicają wydmy, które powstawały w schyłku plejstocenu i w holocenie. Na skutek odlesienia procesy eoliczne w otoczeniu miasta aktywne były również w czasach historycznych. Współcześnie, w zurbanizowanej części obszaru miasta, na powierzchni teras, rozdzielonych złagodzonymi przez działalność człowieka krawędziami, dominują równie niwelacyjne, powstałe w efekcie wyrównania terenu lub tworzenia nasypów powierzchniowych. Wybijające się niegdyś w krajobrazie przedmieść Starego Miasta w Toruniu wydmy zostały w zdecydowanej większości zniwelowane lub przekształcone w wyniku prac budowlanych lub eksploatacji piasków jako kruszywa. Pierwotny obraz tych nieistniejących lub przekształconych wydm przedstawiają różnymi metodami mapy i plany Torunia od końca XVII w. Niektóre z nich ograniczają się jedynie do wskazania ich lokalizacji w postaci nazw poszczególnych wzniesień wydmowych. Obraz większości z nich przedstawiają jeszcze mapy z XX w. bowiem, w twierdzy jaką był Toruń w zaborze pruskim do początku ubiegłego stulecia inwestycje na przedmieściach były bardzo ograniczone. W konsekwencji znaczne tereny przedmieść Torunia zachowały swoje pierwotne ukształtowanie niemal do połowy XX w. Współcześnie w zurbanizowanej przestrzeni miasta wydmy lub ich pozostałości są nieliczne, najczęściej pokryte lasem lub prawie niewidoczne. Niektóre z nich bowiem, wykorzystywano w budowie pruskich fortyfikacji, wkopując ich obiekty w wydmy stwarzając pozory naturalnych wyniosłości terenu. O znaczeniu wydm w topografii Torunia, również tych nieistniejących, świadczą do dziś zachowane w świadomości mieszkańców miasta ich nazwy własne.
Opracowanie przedstawia zmiany w morfologii obszaru współczesnego Torunia związane z degradacją wydm pod wpływem działalności człowieka i rekonstrukcje ich pierwotnego położenia i morfologii na podstawie map i planów historycznych od końca XVIII wieku. W analizie zmian wykorzystano również współczesne materiały kartograficzne i cyfrowe modele wysokościowe (DEM). Na podstawie ww. źródeł dokonano szacunkowego bilansu zmian rzeźby wydmowej na obszarze miasta oraz wizualizacji 3D morfologii wybranych, nieistniejących lub przekształconych form wydmowych.