Magdalena Pacuk
Centrum GIS Wydziału Oceanografii
i Geografii Uniwersytetu Gdańskiego
Włochatka Aegoliusfunereus jest rzadką sową – w Polsce przystępuje do lęgów jedynie około 1–2 tysięcy par tego gatunku. Najchętniej zakłada gniazda w dziuplach wykutych przez dzięcioła czarnego Dryocopusmartius w starych bukach i sosnach (w wieku powyżej 100 lat). Przystępuje do lęgów na obszarach zalesionych o powierzchni zwykle powyżej kilkuset km2, przy czym na jej terytorium konieczne jest występowanie młodników świerkowych lub sosnowo-świerkowych oraz terenów otwartych (zręby, uprawy, nieużytki, łąki, polany, doliny rzeczne – miejsca polowania).
Rozmieszczenie i liczebność tej sowy są słabo rozpoznane. Włochatka wykazuje znaczne fluktuacje liczebności, zależne głównie od dostępności pokarmu (przede wszystkim nornikowatych). Istotnie wpływa na jej rozmieszczenie gospodarka leśna – wyrąb starodrzewi, upraszczanie struktury przestrzennej lasu, zalesianie terenów otwartych. Wokół gniazd tego gatunku ustala się strefy ochrony ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania o promieniu do 50 m. W ciągu ostatnich 10 lat w województwie kujawsko-pomorskim nie wyznaczono ani jednej strefy ochrony tego gatunku, mimo obecności terenów potencjalnie dla niego odpowiednich. Znajomość rozmieszczenia potencjalnych oraz rzeczywistych terytoriów lęgowych pozwoli na skuteczniejszą ochronę włochatki – szczególnie na terenach o niskim reżimie ochronnym.
Aby wyznaczyć potencjalne miejsca lęgowe włochatki i dokonać analizy wyników pozyskano dane z Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (granice obszarów chronionych), Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii (dane ewidencyjne), Banku Danych o Lasach (dostęp 5 lipca 2018 r., informacje o wieku, gatunku drzew, występowanie terenów otwartych w lasach, zasięg lasów zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe) oraz zdjęcia satelitarne z satelity Sentinel 2 ze stron: https://earthexplorer.usgs.gov/ i https://glovis.usgs.gov. Dane analizowano i przetwarzano przy pomocy programu ArcGIS Pro.
Niezbędne było wykorzystanie zdjęć satelitarnych w celu wyznaczenia aktualnych, kluczowych dla włochatki terenów leśnych oraz otwartych (łowieckich), gdyż w wyniku nawałnicy z 11 na 12 sierpnia 2017 r. na terenie nadleśnictw zlokalizowanych w województwie kujawsko-pomorskim uszkodzeniu lub zniszczeniu uległo ponad 7 tys. ha lasów. Ponadto około 15% ogółu lasów w tym województwie znajduje się poza zarządem PGL Lasy Państwowe, przez co brak jest o nich szczegółowych danych. Wykonano klasyfikację obiektową pozyskanych zdjęć satelitarnych do kategorii terenów zadrzewionych oraz otwartych używając kompozytów z kanałów 12, 11 i 4 z okresu maj-sierpień 2018 r. przy zachmurzeniu <1%. Warstwy rastrowe z wartością „zadrzewienie” przekształcono do wektorowych (poligonów) i zgrupowano, a następnie wyselekcjonowano obiekty o powierzchni >1000ha. Wybrano z warstw wektorowych Banku Danych o Lasach powierzchnie odpowiednie do pełnienia roli żerowisk włochatki oraz połączono je z terenami otwartymi wyznaczonymi na podstawie klasyfikacji zdjęć satelitarnych.
Utworzono bufory o powierzchni maksymalnego przyjętego terytorium włochatki (200 ha) wokół oddziałów leśnych z udziałem sosen i buków w wieku powyżej 100 lat. Wycięto tym buforem warstwy młodników sosnowych i świerkowych oraz terenów otwartych. Dokonano konwersji warstw wektorowych do rastrowych, a następnie wyznaczono potencjalne stanowiska lęgowe włochatki dla powierzchni spełniających zarówno warunek obecności terenów otwartych, jak i młodników.
Na podstawie literatury wyselekcjonowano „superstanowiska” – miejsca, gdzie drzewa z gatunków sosna i buk liczą min. 120 lat, brzeg lasu jest od nich oddalony nie więcej, niż 550 m, wykluczając tereny łowieckie położone poza granicami obrysu lasu.
Otrzymano łącznie 107 poligonów mogących stanowić potencjalne terytoria lęgowe włochatki, przy czym niektóre z nich stanowiły połączenie kilku buforów. Nie dzielono ich, gdyż niekiedy samce tej sowy są poligamiczne i ich terytoria obejmują kilka dziupli.
Z 12 wyznaczonych „superstanowisk” 5 znajdowało się w obszarze Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 Bory Tucholskie, w którym jednym z przedmiotów ochrony jest włochatka. Sowa ta była wcześniej wykazywana z tego terenu w ramach prac na planem zadań ochronnych ustanowionym w 2015 r., jak również w Atlasie Sów Polski (atlas.sowy.sos.pl). W obrębie stałych lęgowisk włochatka tworzy skupienia, gdzie jest zwykle nieliczna i osiąga zagęszczenie 1–6 terytoriów/10 km2 lasu. Wskazany wyżej obszar może stanowić optymalny teren występowania tej sowy w województwie kujawsko-pomorskim. Przy tym jej ochrona może być tu skuteczniejsza niż na pozostałym terenie z uwagi na obecność obszarowych form ochrony przyrody o wysokim reżimie ochronnym (rezerwaty przyrody, obszary Natura 2000, parki krajobrazowe). Pozostałe „superstanowiska” znajdowały się poza obszarami Natura 2000 powołanymi na podstawie Dyrektywy Ptasiej.
Szczególnego zbadania wymagają duże kompleksy borów: obszar Puszczy Bydgoskiej oraz zwartego kompleksu na północ od Bydgoszczy, które objęte są w większości ochroną jedynie jako obszary chronionego krajobrazu. Przez to nie są inwentaryzowane w ramach prac nad planami ochrony dla form ochrony przyrody, ani objęte badaniami przez parki krajobrazowe. Ponadto na tych obszarach wyznaczono aż 21% wszystkich stanowisk potencjalnych włochatki. W przypadku potwierdzenia występowania włochatki dane zostaną przekazane zarządcy terenu oraz Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, która jest jednostką mogącą ustalić strefę ochrony ostoi, miejsca rozrodu i regularnego przebywania włochatki, jak również gromadzi dane przyrodnicze i wykorzystuje je podczas oceny oddziaływania inwestycji i planów zagospodarowania przestrzennego na środowisko.